Vlaanderen behoort tot de koplopers van verharding in Europa: de verharde oppervlakte groeide van 14,2 procent in 2013 zelfs verder tot 15,5 procent in 2021. De maatschappelijke impact van zoveel verharde ruimte gaat ver. We hebben te maken met een groter risico op overstromingen, te weinig waterinfiltratie, hitteproblemen, minder CO2-opslag door planten en bodem, en een verlies aan biodiversiteit. Wij maken ons hard voor ontharding, waarbij beton, asfalt en gebouwen plaatsmaken voor meer groen, water en een duurzame omgeving. Van 2018-2021 zijn er twee generaties van Proeftuinen Ontharding opgezet door heel Vlaanderen, binnen het Open Ruimte Platform. Hierin krijgen initiatiefnemers van ontharding ondersteuning om bestaande verharde ruimte kwalitatief te herinrichten. We verzamelden alle kennis in een onthardingswerkboek en zetten zo de onthardingsgolf verder voort.
Vlaanderen moet in hoger tempo worden onthard. We moeten daarbij meer doen met minder: geen open en onbebouwde ruimte aansnijden, maar benutte ruimtes transformeren. Dankzij ontharding creëren we meer ruimte voor water en groen, waardoor de biodiversiteit groter wordt, de luchtkwaliteit toeneemt en het minder warm wordt in de zomer. Daarnaast kan ontharding zorgen voor een gezondere bodem en daarmee meer ruimte voor voedsel. Zo maken we de leefomgeving een stuk aangenamer.
Tijdens het eerste onthardingsforum in 2018 stelden we een momentum voor ontharding vast. Een goede aanpak ontbrak echter nog, met een helder planningskader en passende economische, juridische en financiële logica’s. Die kunnen we enkel vaststellen door op het terrein te testen, door al doende te leren. Daarom lanceerde Departement Omgeving in hetzelfde jaar een eerste reeks Proeftuinen Ontharding: een leertraject voor lokale ontharding en beleidsverandering, via een wisselwerking tussen Departement Omgeving en lokale initiatiefnemers van onthardingsacties — lokale besturen, scholen, burgerbewegingen en andere organisaties.
Meer dan 300 voorstellen werden ingediend, waarna 22 Proeftuinen in gang werden gezet. Het betrof quick-win projecten, zoals het realiseren van één speelgroenplaats, coalitievormende projecten, zoals het ontstaan van een tegelbrekende burgerbeweging, en systemische onthardingsprojecten, zoals een onderzoek naar ontharde en verharde ruimte op bedrijventerreinen. De initiatiefnemers werden ondersteund via subsidies en projectbegeleiding, om delen verharde ruimte te verminderen en die vrijgekomen ruimte kwalitatief in te richten. Het traject leidde tot concrete ontharding op het terrein, maar ook tot kennisopbouw en -deling over hoe te ontharden: van proces- en ontwerpmatige zaken tot communicatie en participatie, maar ook juridische en financiële kwesties en kwaliteitsbewaking.
In 2019 lanceerde Departement Omgeving een tweede oproep Proeftuinen Ontharding. Deze bouwde verder op de voorgaande, maar richtte zich op drie thematische doelstellingen: kwalitatievere schoolomgevingen, meer ruimte voor water en meer mobiliteit met minder wegen. Nog eens 22 Proeftuinen versterkten de onthardingsgolf.
Architecture Workroom nam in beide trajecten de inhoudelijke procescoördinatie voor haar rekening, in nauwe samenwerking met Departement Omgeving, vijf ontwerpbegeleiders en juridische, financiële en communicatie-experts. We matchten alle initiatieven aan een van de ontwerpbegeleiders. Via begeleidingsdagen ontstond een brede leeromgeving waar de proeftuinen volgens verschillende thema’s van elkaar leerden: op type project, locatie, aanpak, herinrichting, juridische kaders, et cetera. Tijdens twee nieuwe onthardingsfora in 2020 en 2021 vierden we de 44 proeftuinen en lanceerden we het onthardingswerkboek. Hierin nemen we met de partners en proeftuinen drie jaar aan onthardingsprojecten onder de loep en trekken we inhoudelijke conclusies voor de volgende generaties.
Vanaf 2022 zet de onthardingsgolf zich verder voort via de oproep Groenblauwe Dooradering in de Bebouwde Ruimte.