De ‘Pentagone Sud’ of zuidelijke Vijfhoek van Brussel strekt zich uit van Elsene (Louiza) en Sint-Gillis (Voorplein) via de lager gelegen wijken van het kanaal naar de Ninoofsepoort, Kuregem en het Weststation. Het tracé wordt gekenmerkt door een fijnmazig netwerk van oude steenwegen, pleinen en kleinere buurtplekken die zowel de hoogstad met de laagstad, als de wijken binnen en buiten de Vijfhoek met elkaar weet te verbinden. Vanuit deze karakteristieken vormt de Pentagone Sud een uitgelezen testzone binnen het metropolitane centrum van Brussel. 

In de zuidelijke Vijfhoek bruist het aan spontane initiatieven en door de overheid gesteunde projecten. Zowel op het niveau van burgerinitiatieven als op het niveau van het beleid is de wil en het kapitaal om te handelen aanwezig. Hierdoor is in de perimeter een vruchtbare humus ontstaan van waaruit nieuwe projecten en kansen voor de stad kunnen groeien. De vraag stelt zich echter hoe dit aanwezige burgerpotentieel gecultiveerd kan worden bij de totstandkoming van nieuwe projecten door verder te reiken dan consultatieve burgerparticipatie. Hoe maken we van de veelheid aan programma’s een samenhangend en beleidsdomeinoverschrijdend verhaal voor de zuidelijke Vijfhoek waar zowel zachte mobiliteit, groen als ontmoeting een plek vinden? 

De invoering in 2015 van de voetgangerszone langsheen de centrale lanen in het Brusselse stadscentrum vergrootte het politieke bewustzijn dat ingrepen op vlak van mobiliteit hand in hand gaan met een kwalitatieve inrichting van de publieke ruimte. Zowel beleidsmakers als burgerbewegingen pleitten de laatste jaren voor een nieuwe verhouding van mobiliteit tot de stad. Dit uitte zich niet alleen in grootschalige protestacties (zoals Picnic The Streets) en ontwerpend onderzoek van geëngageerde burgerbewegingen (zoals Filter Café Filtré en Bye Bye Kleine Ring), maar ook publieke projecten en strategische plannen namen dit op. 

Om het publiek debat te objectiveren, maar ook om stedelijk beleid, transities en lopende projecten op elkaar af te stemmen in een stadsproject, werd in 2016 de interdisciplinaire, academische onderzoeksgroep Brussels Centre Observatory in de schoot van het Brussels Studies Institute (BSI-BCO) opgericht. Deze startte een co-productief proces van ontwerpend onderzoek en visievorming voor het geheel van het metropolitane stadscentrum, waarbinnen de Pentagone Sud wordt gezien als een kansrijke oost-westas. 

Door iteratief te schakelen tussen de schaal van het volledige netwerk en het niveau van de straat en het plein kan worden gebouwd aan een raamwerk. Dit koepelverhaal geeft richting aan een veelheid van ingrepen die elkaar versterken en gezamenlijk een robuust netwerk vormen. Als we de zuidelijke Vijfhoek als een stadsproject zien, kunnen verschillende stedelijke uitdagingen tegelijkertijd aangepakt worden om te komen tot een leefbare stad. 

Zo kan er tegelijk ingezet worden op ‘gedeelde ruimte’, waarbij de gemeenschap wordt betrokken bij de projecten, ‘gedeelde mobiliteit’ en een aanpak die daar ruimte voor maakt, en een onderbouwing daarvan door ‘productief groen en ontharding’.

Co-creatieve ontwerpsessies met een brede groep stakeholders laten ons toe echt in de wijken te duiken en een krachtige hefboom te creëren voor een sociaal, breed gedragen stadsproject dat verschillende uitdagingen aan elkaar knoopt, en waarbij voortdurend de link gemaakt wordt tussen het volledige stedelijke netwerk en concrete wijken, scholen en mensen. 

Een stadsproject vraagt ook een nieuwe methodologie, nieuwe rollen en nieuwe instrumenten en heeft nood aan nieuwe manieren van schaalvergroting om de brug te maken tussen politieke doelstellingen en de capaciteit van individuele initiatieven. 

Een eerste project in realisatie is de ‘Gemeenschapsvorming rond productieve groenaanleg in de Zennevallei en de Kanaalzone’ van de Vlaamse Gemeenschapscommissie. Dit project kan een voorbeeld zijn voor de verdere duurzame ontwikkeling van de buurten en stedelijke netwerken rond de voetgangerszone zodat er een groen-blauw netwerk met gemeenschapsvorming ontstaat. De gemeenschapsinfrastructuren op en rond de stadsontwikkelingszone worden ingezet als fysieke drager van productieve groenaanleg. Daken, gevels, omheiningen, speelplaatsen en publieke ruimte worden op een slimme manier voorzien van productief groen (zoals groenten, kruiden, fruit, bomen), nestkasten en andere installaties die de biodiversiteit en de korte voedselketen in de stad bevorderen. Via ‘stadsacupunctuur’ worden zo nieuwe groene ruimtes gecreëerd op (zichtbare) raakvlakken tussen de scholen en de buurt, als mobiliserende instrumenten voor duurzame stadontwikkeling, waarbij kernbegrippen als participatieve aanpak, gezondheidseducatie en duurzame voeding in transitiebuurten centraal staan. De zorg voor hun ‘urban gardens’ zorgt voor sociale cohesie in de lokale gemeenschap.

Drie projecten zullen worden uitgevoerd. Rond elk van deze locaties zitten scholen die betrokken worden in een proces van lokale gemeenschapsvorming, met als vertrekpunt productieve groenaanleg. Het uiteindelijke doel is om hier andere stedelijke kansen aan te koppelen, bijvoorbeeld rond publieke ruimte, mobiliteit, waterhuishouding of collectieve energiewinning, en om die inzichten op grotere schaal te implementeren waar zich gelijkaardige opgaven voordoen in de stad. Pentagone Sud is op die manier een belangrijk leertraject voor een nieuwe manier van denken, met een continu evoluerende proceslogica in plaats van de gebruikelijke projectlogica.