De etymologie van 'Vlaanderen' is terug te brengen tot omspoeld, overspoeld land dat regelmatig onder water staat. De regio werd dus van oudsher beschouwd als waterrijk. Al eeuwenlang zetten we dit landschap met kanalen, dijken, molens, stuwen en grachten naar de hand, om er te kunnen wonen, verbouwen, en produceren. In de laatste 60 jaar neemt de transformatie van het landschap, weg van het natuurlijke watersysteem, een drastische versnelling: beleidsbeslissingen en innovatiepolitiek stuurden ons naar een intensieve en gespecialiseerde landbouw, een uitgebreid infrastructureel netwerk en een woningpark dat voor vele gezinnen de droom van een vrijstaande woning in het groen realiseert. En hoewel vele van deze beslissingen onze welvaart grotendeels vooruithielpen, worden we in een veranderend klimaat geconfronteerd met de keerzijde van de medaille. Verharding zorgt ervoor dat water niet kan infiltreren in de bodem. Drainagesystemen, die ervoor zorgen dat de akkers langer bewerkbaar zijn, voeren het geïnfiltreerde water dan weer versneld af. Hyperefficiënte teelttechnieken zorgen voor een voedseltekort bij weide- en akkervogels. Het verdwijnen van kleine landschapselementen zorgt voor meer erosie en het overmatig uitspoelen van nutriënten. Het wordt duidelijk hoe kwetsbaar onze leefomgeving is ingericht en hoe overstromingsrisicobeheer, watertekorten, klimaatverandering, onze economie en ruimtelijke organisatie met elkaar verweven zijn. 

Als we ons weerbaar willen maken, moeten we het herstel van het waterfysisch systeem vooropstellen in de herinrichting van het landschap. Hierbij liggen kansen om doelen rond waterkwaliteit, natuurherstel en waterkwantiteit geïntegreerd aan te pakken. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het Vlaamse open ruimte beleid is sterk sectoraal georganiseerd: landbouw en omgeving zijn verschillende beleidsdomeinen en het waterbeleid is opgeknipt volgens de categorie van de waterloop. Individuele landgebruikers worden jaar na jaar met nieuwe en vaak van elkaar losstaande beleidsdoelstellingen geconfronteerd, wat hun bereidheid gevoelig verminderd. De afgelopen jaren is wel sterk geïnvesteerd in kwalitatief en geïntegreerd gebiedsgericht werken, vaak onder Vlaamse regie, maar de slagkracht ervan is te klein en de uitvoeringssnelheid te traag om voor heel Vlaanderen een structurele oplossing te bieden. 

De droge zomer van 2017 maakt duidelijk dat een nieuwe methode voor de broodnodige versnelling moest zorgen. Negen Vlaamse overheidsorganisaties bundelen in de schoot van het Open Ruimte Platform doelstellingen, kennis en instrumenten. Samen met de Vlaamse Landmaatschappij, de Vlaamse Milieumaatschappij, het Departement Omgeving, het Agentschap Landbouw & Zeevisserij, het Agentschap Natuur en Bos, het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek, de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek, het Vlaams Kenniscentrum Water vormt Architecture Workroom Brussels één programmateam dat uitdagingen rond water, landbouw en landschap samen aangepakt: vandaar Water+Land+Schap! Dit programmateam Water+Land+Schap gaat vervolgens op zoek naar lokale coalities van landbouwers, waterbeheerders, grondeigenaars, natuurverenigingen, en lokale besturen die zelf aan de slag willen gaan. In ruil krijgen ze ondersteuning en toegang tot de instrumentenkoffer van de Vlaamse Overheid. 

Water+land+schap test een nieuwe cultuur van samenwerken die de silo’s tussen sectoren en beleidsniveaus doorbreekt. De betrokken coalities onderschrijven de overkoepelende visie van Water+Land+Schap, maar krijgen de vrijheid om zelf in te vullen hoe ze uitvoering geven aan deze visie, op maat van hun gebied. Daarin worden ze ondersteund door een leeromgeving die de inzichten en leerlessen van de verschillende coalities samenbrengt. De focus ligt steeds op uitvoering, en op al doende leren!  

De eerste generaties Water+Land+Schap 

In 2017 lanceert het programmateam een eerste oproep, met maar liefst 40 inzendingen. De eerste generatie van 14 geselecteerde gebiedscoalities zet intersectorale coalitievorming en kennisopbouw centraal in hun missie, met heel wat pilootprojecten. Het collectief en extensief beheer van beekranden in de Barbierbeek of de demonstratiemomenten van klimaatrobuuste teelten in het beek.boer.bodem-project zijn hier enkele inspirerende voorbeelden van. Gesterkt door de inzichten van de eerste generatie, volgt de tweede generatie Waterlandschapscoalities twee sporen. In pad 1 verkennen coalities kleinschalige systeeminnovaties, zoals het aanleggen van een natuurlijk systeem dat afvalwater uit een woonwijk zuivert in Ledegem. In pad 2 ligt de nadruk op het ontwikkelen van een overkoepelende gebiedsvisie, zoals ‘Beverhoutsveld droog-nat landbouwgebied’, waar de publieke gronden van Oostkamp en Beernem ingezet worden voor een klimaatrobuuste invulling van het omliggend drevenlandschap. Na een tweede oproep in 2021 zijn in totaal 29 gebiedscoalities actief op maar liefst 38% van het Vlaamse grondgebied. Naast de uitvoering van concrete projecten op het terrein zit de meerwaarde van deze eerste generaties Water+Land+Schap in de intersectorale samenwerking en het ontstaan van sterke gebiedscoalities in de open ruimte.  

Weerbaar Water+Land+Schap 

Sinds 2017 volgen intensere periodes van droogte en zeer lokale pluviale overstromingen zich in ijltempo op. De waterbom van 2021 geeft de aanleiding voor de aanstelling van een expertenpanel hoogwaterbeveiliging. Hun advies Weerbaar Waterland schuift Water+Land+Schap naar voor als dé omgeving om ‘structureel te investeren in een praktijk om neerslagafstroming te vertragen door het natuurlijk bufferend vermogen van onze sponslandschappen te herstellen’. 

 Maar hoeveel maatregelen om de sponsfunctie van onze bodems te activeren moeten we nemen om klimaatrobuust te zijn? Het advies Weerbaar Waterland stelt voor om waterzekerheidsdoelstellingen te formuleren op Vlaams niveau, en ze te flankeren met een test in een aantal pilootbekkens met het oog op praktijkontwikkeling op het terrein. Vier mature gebiedscoalities uit eerdere generaties testen gedurende anderhalf jaar een methode om co-creatief waterzekerheidsdoelen te bepalen vanuit uiteenlopende gebiedsspecifieke uitdagingen. Zo kampen de bovenstroomse gebieden van de IJzer en de Leie bijvoorbeeld met een veel lager infiltrerend vermogen dan de bovenstroomse gebieden van de Gete en de Herk en de Mombeek. De bodem in West-Vlaanderen gedraagt zich door de ondiepe grondwatertafel immers eerder als een zeemvel dan als een spons. Het doel van de Weerbaar Waterlandschapscoalities is om via een doorgedreven samenwerking tussen lokale kennis, wetenschap, ontwerpend onderzoek en beleid samen tot een opschaalbare methodiek te komen die waterkwantiteitsdoelen inschrijft in een geïntegreerd gebiedsprogramma.  

 
Al meer dan 10 jaar meewerken aan Water+Land+Schap

Water+Land+Schap is één van de meest bepalende projecten in de ontwikkeling van Architecture Workroom als organisatie (zie narratief Operatie Open Ruimte 2.0). De eerste fundamenten van Water+Land+Schap werden gelegd toen we werkten aan het Open Ruimte Offensief (2013). Al meer dan tien jaar timmeren we – eerst in dialoog met de Vlaamse Landmaatschappij, later met een verbreed partnerschap – aan de architectuur van verschillende generaties Water+Land+Schap. We brachten een ontwerpende benadering mee aan tafel om het programmateam te vormen; om een inhoudelijke basis en inspiratie bij de oproepen te voorzien; om de gebiedscoalities te ondersteunen in een meer systemische aanpak; om de brug te leggen tussen de lokale ervaring op het terrein en de logica’s van het openruimtebeleid; en om steeds de geleerde lessen mee te nemen in de volgende stap. Samen met de vele partners konden we zo Water+Land+Schap op de kaart zetten als voorbeeld voor het waterbeleid en (internationale) pionierende omgeving voor praktijkonderzoek voor procesinnovatie, bodemonderzoek, natuurontwikkeling, landbouweconomie, hydrologische modelleringen en landschapsontwerp.