De vallei van de Herk en Mombeek is een deelbekken van het Demerbekken en wordt gezien haar bovenstroomse ligging ook wel ‘het dak van de Demer’ genoemd. De zware neerslag in de zomer van 2021 veroorzaakte meerdere overstromingen in het gebied – een situatie die zich zonder aanvullende acties zal blijven herhalen. De sponsmaatregelen moeten landen in de lagergelegen delen van de vallei, maar ook op de flanken en in de hogergelegen delen. De te snelle afstroom van water leidt nu tot erosie en vergroot het overstromingsgevaar. Ook droogte weegt zwaar op het deelbekken. Poelen staan al droog in februari en zowel fruittelers als akkerbouwers kampen op de bovenstroomse flanken met dalende voedselopbrengsten. Noodgedwongen zoeken ze naar meer rendabele alternatieven voor onder andere de appelteelt. Ze rooien en ploegen hun boomgaarden om, wat dan weer schadelijk is voor de bodem.

Startpunt: Weerbaar Waterland

Om het hoofd te bieden aan de vele uitdagingen moeten het natuurlijke landschap en watersysteem van de Herk en Mombeek worden hersteld. Het living lab kan daarvoor op de schouders staan van een actieve gebiedscoalitie onder leiding van het Regionaal Landschap Haspengouw & Voeren en de bekkenwerking van de Demer. Zij timmerden al jarenlang aan landschappelijke robuustheid binnen het programma Water+Land+Schap.

In het living lab brengen we zowel de wetenschappelijke als praktische expertise rond bronmaatregelen in natuurgebieden, in de landbouw en in verstedelijkt of gemengd gebied samen. Op basis daarvan stellen we in een co-creatief proces doelen op rond waterzekerheid, en dat is tot op vandaag onontgonnen terrein. We bouwen daarvoor verder op de methode die voorgesteld werd in Weerbaar Waterland:  op basis van de schade die lokale terreinbeheerders als onaanvaardbaar ervaren, stellen we gebiedsspecifieke doelen op, en die confronteren we met de risico’s die de klimaatverandering met zich meebrengt. Ontwerpend onderzoek en impactmodellering zijn daarbij onze belangrijkste handvaten. 

Inzet: Samen richting een sponslandschap

Het binnen de coalitie eens worden over welke schade wel of niet aanvaardbaar is, vraagt om een innovatief sociaal proces – een van wederzijds begrip. De natuursector zal niet al het water kunnen opvangen bij piekregen als die van slechte kwaliteit is. Niet alle landbouwers zullen de knowhow, de machines of de tijd hebben om hun grasstroken, die het afstromende water afremmen, zelf te onderhouden. Dorpen mogen niet verwachten dat overstromingen afgewenteld worden op de open ruimte als publieke wegen versneld water afvoeren. En zo zijn er vele voorbeelden. De weerbaarheid van een gebied hangt af van de acties op elk terrein. Daarom staat de afhankelijkheid tussen de verschillende actoren centraal in het Living Lab Herk & Mombeek. We maken de onderlinge relaties inzichtelijk en vertalen ze naar doelen over de sectoren heen. 

Methode: Wat-als-scenario's

Om de doelen van de coalitie tastbaar te maken, wegen we verschillende ‘wat-als'-scenario’s tegen elkaar af. Daarbij houden we de mogelijke (ruimtelijke) gevolgen in het achterhoofd. Wat als we de beproefde maatregelen versnellen zonder het huidige landgebruik in vraag te stellen? Dan kunnen we de doelen maar gedeeltelijk behalen. Wat als we civieltechnische maatregelen inzetten in het huidige landgebruik? Dan behalen we de doelen maar moeten we bijkomende wachtbekkens aanleggen om de grote hoeveelheid neerslag te bufferen, of reservoirs om de droogtegevoelige teelten te irrigeren. Wat als we het landgebruik herzien in functie van het fysische watersysteem? Ook dan behalen we de doelen maar moeten we een evenwicht zoeken voor het vochthoudende vermogen van het landschap enerzijds en de vochtvraag van de teelten en de ecotopen anderzijds.

De richting die het living lab uiteindelijk uitgaat, zal zich tussen de extreme scenario’s in bevinden. We werken aan een duurzame en gebiedsdekkende strategie waarbij we de richting (het 'wat') aan de uitvoerbaarheid van de maatregelen (het 'hoe') koppelen. In een aantal focusgebieden werken we op basis van lokale kennis en ontwerpend onderzoek een plan uit dat hier rekening mee houdt.

Richting een gedragen actieplan  

Het landschap weerbaar maken voor de toekomst is een stapsgewijs proces. Het actieplan 2025-2030 (ingediend ter goedkeuring april 2025) verzamelt de korte termijn uit te rollen acties die op lange termijn impact hebben. De coalitie maakt keuzes: we zetten maximaal in op een collectieve benadering en de prioriteit gaat naar de maatregelen die goed zijn voor overstromingen en droogte, maar ook erosiewering en waterkwaliteit. Dit actieplan verbreedt de scope. Naast demo-maatregelen met enkele koplopers zetten we in op een gebiedsgerichte en geïntegreerde aanpak in veldlabo’s. Een veldlabo is een afgebakende zone (2.000 à 3.000 ha) waarin een combinatie van maatregelen wordt opgezet over verschillende sectoren en thema’s heen — van in de waterloop, over de flanken tot op het plateau. Op die manier kan ook het cumulatieve effect van de verschillende ingrepen worden gemonitord.  

Context: Vier WATER+LAND+SCHAP-coalities

Living Lab Herk & Mombeek is een van de vier coalities van Water+Land+Schap die experimenteren met de impact van brongerichte maatregelen op deelbekkens en waarvoor de Vlaamse Overheid een eerste investeringsbudget van 1 miljoen euro voorziet. De andere drie gebieden zijn de Getestreek, de Bovenloop van de IJzer en het gebied tussen Kortrijk en Roeselare. De ervaring die we binnen het Living Lab Herk & Mombeek opbouwen nemen we mee naar de andere bekkens en naar het Vlaamse beleid. De selectie van het Living Lab Herk & Mombeek als Water-Oriented Living Lab door Water Europe levert bovendien internationale leerkansen op.