We weten al langer dat periodes van aanhoudende droogte, net als vernielende overstromingen, in de toekomst steeds vaker zullen voorkomen. Het Living Lab-actieplan zet een stap in de richting van een transformatie naar een meer weerbare vallei. In de foyer van het kasteel brengt een mini-tentoonstelling het intensieve traject in beeld dat leidde tot dit actieplan. Joachim Declerck en Patrick Willems nemen Vlaams minister van Omgeving en Landbouw Jo Brouns, Provinciegouverneur van Vlaams Brabant Jan Spooren, en gedeputeerde Laura Olaerts van de Provincie Limburg mee doorheen de informatieve panelen en een interactieve maquette van het landschap (van de hand van CLUSTER, de landschapsontwerpers die de gebiedscoalitie ondersteunden). Ze vertellen hoe het proces consistent aanspoorde op solidariteit tussen sectoren en deelgebieden, met collectief gedragen lokale waterzekerheidsdoelen als resultaat. De Minister onderstreept de kracht van gebiedscoalities, én de urgentie om van de transformatie van het landschap een beleidsprioriteit te maken, ook tijdens zijn openingsspeech: “Het werk dat hier gebeurt in de vallei van de Herk en Mombeek is mogelijke blauwdruk voor toekomstig waterbeleid in Vlaanderen.”

Dat een toekomstgericht waterbeleid geen luxe maar noodzaak is, blijkt ook uit de cijfers die professor Patrick Willems in zijn presentatie naar voren bracht. In het kader van het Living Lab Herk & Mombeek startte hij een kosten-batenanalyse. Zijn berekeningen tonen dat de schade door wateroverlast en droogte in dit gebied vandaag al 20 miljoen euro per jaar bedraagt. Als we geen bijkomende acties ondernemen, zal dat bedrag tegen 2050 stijgen tot 34 miljoen euro per jaar. Opgeteld betekent dit een schade van maar liefst 600 à 700 miljoen euro tegen 2050, los van ecologische gevolgen zoals het uitdrogen van veen, achteruitgang van biodiversiteit, enzovoort.

Niets doen is dus geen optie. De coalitie boog zich over het formuleren van waterdoelen die de basis vormen voor het eerste sponsactieplan. Hiermee wordt 1,5 miljoen euro geïnvesteerd in maatregelen om de vallei weerbaarder te maken. Maar met dit bedrag kan slechts een klein deel van het risico opgevangen worden. Het echte kostenplaatje van een weerbare vallei ligt wel wat hoger, tussen de 45 en 70 miljoen euro (excl. een resterend risico van 200 miljoen euro). Maar deze kost is nog steeds veel kleiner dan de vele honderden miljoenen aan schade die een business-as-usual-scenario met zich meedraagt. De kosten-batenanalyse kent dus een overtuigende positieve balans: investeren in sponslandschappen loont!  

Wat kunnen we doen met 1,5 miljoen? Met 2% van de nodige middelen zo veel mogelijk impact realiseren, vraagt om een slimme ruimtelijke strategie. Vanuit deze overweging clustert het actieplan de maatregelen om beter grip te krijgen op hun cumulatief effect, licht Joep Fourneau (Regionaal Landschap Haspengouw & Voeren) tijdens zijn presentatie toe: “We zijn al jaren aan de slag in de vallei van de Herk en Mombeek. De eerste acties waren verspreid over het landschap. Om de impact op het terrein te maximaliseren zetten we doelbewust in op twee veldlabo’s waarin we de middelen concentreren. Hier werken we aan een 1+1=3 verhaal.” Een wandeling in de namiddag neemt de deelnemers mee naar het veldlabo van Piringen, waar diep uitgesneden waterlopen, droge akkerplateaus en kansrijke graslanden elkaar afwisselen.

De noodzaak van een veelheid aan natuurgebaseerde sponsmaatregelen kwam ook tijdens het panelgesprek aan bod. Piet Debecker van INBO duidt: “De vallei van de Mombeek is vandaag gericht op een te snelle afvoer van water. De natuurlijke sinuositeit — of kronkeligheid — van de rivier is normaal een factor 2,5 hoger in de benedenloop, wat zorgt voor een veel lagere piekafvoer. De mens is er door de eeuwen in geslaagd om hier een spectaculaire herinrichting van het landschap te realiseren met ontbossing, rechttrekken van beken, drainage van landbouwgrond en urbanisatie.” Natuurgebaseerde maatregelen tackelen naast waterkwantiteit ook andere uitdagingen, zoals erosie op de hellende akkerpercelen of slechte waterkwaliteit in diep uitgesneden waterlopen. Ook Maarten De Jonge van VMM benadrukt de opgetelde impact van sponsmaatregelen, “Voor mij is het onderscheidende van dit Living Lab dat er wordt gewerkt met veel kleine acties op een grote schaal. Ik ben blij om veel infiltratiemaatregelen te zien want die zijn ook goed voor erosie en verhinderen van nutriëntenafstroom.” 

Het uitrollen van vele kleine acties op een grote schaal vergt wederzijds begrip en samenwerking: dat is de boodschap van de documentaire die we samen met Storyrunner hebben gemaakt naar aanleiding van deze Demerdag. Het belang van het bundelen van krachten is hét gespreksonderwerp voor het afsluitend panelgesprek. Het Living Lab Herk en Mombeek kan daarvoor voortbouwen op de jarenlange werking op terrein vanuit o.a. Regionaal Landschap Haspengouw & Voeren, de bekkenwerking van de Demer en de provincie Limburg. Doorheen het Living Lab groeide de dynamiek,  Steven Beyen van de provincie Limburg aangeeft: “Onze gebiedscoalitie die we al jarenlang hebben, groeien. Er komen niet alleen partners bij, maar ook de luisterbereidheid tussen de verschillende actoren neemt toe.” Dit stipte ook Patrick Willems aan tijdens zijn presentatie: “Het hele proces doorlopen met alle belanghebbenden en stakeholders zorgde voor een beter inzicht in de eigen risico’s en begrip over elkaars risico’s. Door de resultaten uit de modelberekening kregen we inzicht in de systeemwerking en de restrisico’s.”  

Voor de opschaling naar Vlaanderen is het cruciaal om blijvend te investeren in nieuwe en bestaande coalities. Dit benadrukt ook Liesbeth Gellinck, programmacoördinator Water+Land+Schap: “Een coalitie komt er niet van vandaag op morgen en werkt ook niet van vandaag op morgen. Die verbinding en die chemie tussen actoren vergt ook werk.” Verschillende actoren rond de tafel krijgen rond één doel vraagt om tijd, maatwerk en een strategische blik. De ervaring uit het Living Lab leert dat de kwaliteit van de gebiedscoalitie een van de grootste succesfactoren is. 

“Negen jaar geleden werd in de Herk- en Mombeekvallei bewust ingezet op een sterke gebiedscoalitie, waarbij partners het mandaat, de rol en het trekkerschap gaan delen”, besloot Joachim Declerck in het slotwoord. Vandaag liggen er duidelijke doelen op tafel waarmee de lokale coalitie concreet aan de slag kan. Het is een beloftevolle stap in de praktijkvertaling van het advies Weerbaar Waterland. Het optimisme op dat Demerdag voelbaar aanwezig was, zet zich voort in enthousiasme om tot uitvoering over te gaan: de coalitie staat klaar! 

Tegelijk is Vlaanderen nog ver van échte weerbaarheid. Daarvoor moeten we voorbij de huidige praktijk: “We zijn op zoek naar nieuwe kaders waarbij bovenlokale actoren en lokale gebiedscoalities nauwer gaan samenwerken om doelmatige, geïntegreerde en gebiedsdekkende sponsactieplannen tot uitvoering te brengen. Niet enkel via uitzonderlijke projectoproepen, maar ook dieper ingebouwd in het regulier beleid.  Als daar de ruimte niet voor gemaakt wordt, dreigen heel waardevolle trajecten stil te vallen.” De schop in de beleidsgrond dus - opdat goede initiatieven niet opdrogen, maar voortvloeien tot een structureel weerbaar landschap!