Door de toenemende verstedelijking veranderen de verhoudingen tussen steden en de open ruimte. Vlaanderen is het ultieme voorbeeld van een sterke verwevenheid tussen open ruimte en verstedelijkt gebied. Daarom kunnen die twee niet langer los van elkaar ontwikkeld worden: we moeten streven naar een evenwichtige verhouding tussen stad en platteland.

De oplossing ligt niet in een louter defensieve bescherming van de open ruimte tegen de verstedelijking. De vraag die zich stelt, is hoe de open ruimte als plaats voor voedselproductie, energiewinning, vrije tijd en natuur, optimaal kan bijdragen aan de stedelijke ontwikkeling.

Sinds 1988 werkt de VLM aan de zorg voor de open ruimte. Vandaag komt de open ruimte in Vlaanderen steeds vaker onder druk te staan van de oprukkende verstedelijking: van een heldere opdeling tussen stad en platteland is op vele plaatsen in Vlaanderen geen sprake meer. De diverse sectoren die impact hebben op de schaarse Vlaamse open ruimte zullen beter moeten samenwerken en op zoek gaan naar synergieën.

De VLM ontwikkelde samen met Bovenbouw Architectuur en Architecture Workroom zes hypothetische toekomstprojecten voor de Vlaamse open ruimte:

1. Stadsrandbouw
Een sterke bevolkingsgroei doet de vraag naar woningen stijgen, daardoor komt de schaarse open ruimte in Vlaanderen nog sterker onder druk te staan. Als we die ruimte maximaal willen vrijhhouden, dan moeten we kwalitatieve manieren ontwikkelen om met meer mensen op dezelfde ruimte te wonen. Het ideaal van de vrijstaande woning in het groen zal plaats moeten maken voor woonvormen die de functies en beleving van de open ruimte versterken: voedselproductie, recreatie of energiewinning.
Leegstaande hoeves worden vaak als woning verkocht, en zo verdwijnt de landbouwactiviteit. Maar wonen op een erf hoeft niet noodzakelijk te betekenen dat de landbouw moet verdwijnen. Als een groep mensen in een leegstaande hoeve gaat wonen, kan dat een kwalitatieve én duurzame oplossing zijn. Omdat de oprichting van dergelijke woonvereniging een coalitievorming vergt die de sectorale aanpak overschrijdt, wordt er een Team Stadsrandbouw opgericht. Dat team begeleidt landbouwers en bewoners en verleent één stadsrandbouwvergunning als totaalpakket. Op die manier wordt de hoeve het epicentrum van een multifunctioneel parklandschap – een voedselproducerende, recreatieve tuin voor de stedeling.

2. Voedsellandschap
Landbouwgebieden rond steden staan onder druk van recreatieve activiteiten en oprukkende verstedelijking. Bovendien eet de stedeling slechts zelden het voedsel dat rond de stad wordt geteeld. Daarom wil de VLM de lokale voedselproductie en –consumptie stimuleren door een distributiesysteem en een netwerk van stedelijke markten uit te bouwen. De boeren nabij de stad worden zo gestimuleerd en krijgen rechtszekerheid in een specifiek gebouw voor korte keten landbouw. Het voedsellandschap wordt zo in het leven geroepen: een zone die specifiek wordt bestemd en georganiseerd voor de productie, verwerking en distributie van voedsel voor en naar de stad. Die koppeling van consument en producent versterkt de relatie tussen de stad en haar voedsellandschap.

3. Landschapsbouw
De woningen, verkavelingen en linten zijn in Vlaanderen verspreid over het natuurlijke landschap heen. Daardoor hebben ze in sterke mate bijgedragen aan het verlies van de structuur van het landschap én staan ze in overstromingsgebied geregeld met de voeten in het water. Daarom lanceert de Vlaamse Regering het actieprogramma Landschapsbouw: in plaats van de woongebieden en woonuitbreidingsgebieden verder te verkavelen, zou er worden ingezet op gerichte collectieve woonontwikkelingen rond het natuurlijke landschap. Door het herstructureren van het bebouwde weefsel wordt het landschap terug naar boven gehaald en ingezet als een nieuw, natuurlijk en publiek park voor de omgeving.

4. Smarter Agro
Veel landbouwbedrijven zijn geëvolueerd van zeer lokale voedingsproducenten tot kleine en grotere spelers in een mondiale voedingseconomie. Ze maakten een belangrijke schaalvergroting door, meestal op en rond de oorspronkelijke hoeve en gronden. In diezelfde periode nam de bouw van linten en verkavelingen een hoge vlucht. Daardoor staan landbouwbedrijven nu vaak dichtbij of zelfs tussen woningen en woonwijken. Het intensief verkeer naar de agrarische bedrijven vormt een extra belasting voor de landelijke wegen, waardoor de weginfrastructuur er sneller veroudert. Bovendien moeten fietsers en voetgangers er de weg delen met zwaar verkeer. Het maatschappelijk draagvlak voor grootschalige landbouwactiviteiten neemt daardoor af.
Een nog grotere uitdaging voor de bedrijven is het groeiende tekort aan water en de verbetering van de waterkwaliteit. Een aantal bedrijven kiest de vlucht voorwaarts en koppelt de eigen ambities en plannen aan de uitbouw van een nieuw en kwalitatief landschap, met collectieve waterbuffering, nieuwe landschappelijke elementen, een integraal mobiliteitsplan en nieuwe energiekringlopen. Dit hedendaagse verblijfslandschap vormt de schakel tussen de bedrijven en de woonwijken.

5. Ambitieuze Landschappen
Om natuurgebieden en erfgoedlandschappen te laten uitgroeien tot de longen van Vlaanderen wordt de jaarlijkse oproep naar Ambitieuze Landschappen gelanceerd. Natuurverenigingen, lokale overheden en andere actoren dienen een plan in voor de ontwikkeling van een specifiek landschap. Jaarlijks wordt minstens één landschap geselecteerd waarvan de ontwikkeling ondersteund wordt.

6. Open ruimte infrastructuur
De steden in de Eurodelta zijn rond het fijnmazige, bevaarbare netwerk van rivieren ontstaan en gegroeid. Door de klimaatverandering en pieken van droogte, stroomt er vandaag soms bijna geen water meer in dit netwerk. De toekomst van de watergebonden economie en de landbouw, en dus van de hele regio, staat op het spel. Tien jaar lang zal een klein team met verschillende overheidsbudgetten, lokale en regionale projecten en investeringen, gericht werken aan de uitbouw van een veerkrachtige en performante blauwe infrastructuur. Via tientallen concrete projecten wordt de open ruimte de infrastructuur waarrond de toekomst van de regio wordt gebouwd.

Na het verschijnen van de publicatie Het Open Ruimte Offensief ging een driejarig traject van start, Open Ruimte Platform, dat resulteerde in de publicatie Operatie Open Ruimte.