De uitdagingen op het vlak van landbouw, water, energie en milieu zijn innig met elkaar verweven, maar onze structuren en ons beleid zijn niet georganiseerd op die verweving. Te veel studies en ontwerpend onderzoek over de toekomst van onze leefomgeving belanden in de kast en vinden nauwelijks de weg naar uitvoering. Maar als alles met elkaar te maken heeft, dan kan het ook zo georganiseerd worden. De onderlinge afhankelijkheid van opgaven en ambities is geen dreiging, maar een kans om middelen en kennis te bundelen en onze impact te vergroten. Dat vergt een nieuwe methode en nieuwe manieren van samenwerken. We moeten de stap zetten van ontwerpend onderzoek naar actie op het terrein: de stap van dromen naar doen.
In de publicatie Operatie Open Ruimte schetsen we voor het eerst de contouren van een nieuwe, actieve en geïntegreerde aanpak voor de open ruimte in Vlaanderen. We voeren er een pleidooi voor een ‘programmawerking’. Dat is een methode om urgenties op grote schaal aan te pakken als een veelheid van kleinere, behapbare projecten. Een programmawerking identificeert ‘terugkerende’ of sterk gelijkende problemen die op veel verschillende plekken in Vlaanderen voorkomen. Per ‘familie van opgaven’ smeden we coalities tussen diensten van de Vlaamse overheid, lokale overheden en private actoren.
Dankzij de programmawerking gaan we voorbij aan de eenmaligheid van het pilootproject. Het is een hefboom om tot een versnelde uitvoering en een noodzakelijke vermenigvuldigingsslag te komen van concrete projecten op het terrein. De eerste test was het programma Water+Land+Schap: vele kleine projecten maken samen één groot project.
Water+Land+Schap
Door de klimaatverandering worden we in Vlaanderen steeds vaker geconfronteerd met overstromingen en lange periodes van droogte. De landbouw heeft hier nu al sterk onder te lijden. Acties op het terrein zijn hoognodig. Daarom lanceerden de partners van het Open Ruimte Platform in 2017 een oproep voor het programma Water+Land+Schap. Het programma wil de urgente noden rond waterbeheer in agrarische gebieden in kaart brengen en samen met landbouwers, waterbeheerders, grondeigenaars, natuurverenigingen en lokale besturen passende oplossingen vinden die een win-win inhouden voor een gezonde landbouw, een duurzaam watersysteem en een robuust landschap.
De oproep resulteerde in meer dan veertig voorstellen voor initiatieven om heel concrete, watergebonden problemen aan te pakken. Daaruit zijn veertien projecten geselecteerd. De Vlaamse overheid heeft een budget van 818.500 euro uitgetrokken voor de eerste reeks demonstratieprojecten. De subsidies laten de lokale partners toe om samen met landbouwers en grondeigenaars nieuwe oplossingen te testen voor het waterbeheer in een veranderend klimaat. De schop gaat in de grond vanaf 2020. Sommige projecten kennen een looptijd tot wel tien jaar.
Het programma Water+Land+Schap heeft de ambitie om concrete realisaties op het terrein te vermenigvuldigen en te versnellen. Dat gebeurt door op verschillende locaties tegelijk aan de slag te gaan, al doende te leren en voortdurend kennis uit wisselen. De veertien coalities zijn geen losstaande projecten die onafhankelijk van elkaar opereren. De bedoeling is dat elk van de projecten kan leren uit wat er gebeurt in de andere projecten, en dat de opgedane kennis toegankelijk wordt ontsloten. Toekomstige coalities kunnen er op voortbouwen. De veertien demonstratieprojecten vormen de kiemen van een veel ruimere vermenigvuldigingsslag over heel het Vlaamse territorium.
Kaart ontharding
De methode van de programmawerking rekent op draagvlak, en is dan ook succesvol wanneer ze ontstaat uit een urgente maatschappelijke nood. Vlaanderen is een van de koplopers van verharding in Europa. De vraag naar ontharding komt in Vlaanderen dan ook op steeds meer plaatsen voor. Lokaal is een momentum ontstaan om verhardingen weg te nemen, woonuitbreidingsgebieden te schrappen, hitte-eilandeffecten tegen te gaan of waterinfiltratieproblemen anders aan te pakken.
Het draagvlak voor ontharding werd voor het eerst breed onderschreven op het Onthardingsforum dat we in 2018 organiseerden samen met Departement Omgeving. In september 2018 en april 2019 volgen twee oproepen, die ondersteund werden door een intensief begeleidingstraject, waarin zowel werd ingezet op proces- en ontwerpmatige begeleiding, communicatie en participatie, als juridische en financiële ondersteuning. In dit traject trad AWB op als procesbegeleider en inhoudelijke lessentrekker. Het doel is dubbel: enerzijds willen we op verschillende plaatsen in Vlaanderen tot een effectieve en planmatige ontharding komen, anderzijds willen we leren uit deze onthardingspraktijken en de opgedane kennis ook op andere plaatsen en met andere partners aanwenden.
Tijdens het traject hebben we de lessen gebundeld in een werkboek. Het werd duidelijk dat ontharden veel meer inhoudt dan het letterlijk afschrapen van verharde oppervlakken of het slopen van bebouwde ruimte. Ontharden is een actie die voorwaarden creëert om verschillende problemen tegelijkertijd aan te pakken, zoals waterinfiltratie, hittestress, biodiversiteit of een gezonde bodem. Ontharden stimuleert een sectorverschrijdende aanpak, creeërt nieuwe ontwerpopgaven en vereist de ontwikkeling van een nieuwe praktijk.
Families van opgaven
We testten de nieuwe methode van de ‘programmawerking’ uit met verschillende partners in verschillende contexten. Uit het programma Water+Land+Schap leerden we hoe we een neutrale context kunnen scheppen om te zorgen dat een waterbouwkundig ingenieur van de Vlaamse overheid die overstromingsgebieden in 2050 modelleert en een landbouwer die vandaag met droogteproblemen kampt elkaar niet enkel begrijpen, maar ook aan hetzelfde zeel trekken. Water as Leverage toont aan dat we niet enkel van publieke middelen kunnen afhangen, maar ook private en internationale fondsen moeten kunnen ontgrendelen door de juiste business-cases te ontwikkelen. De Onthardingsprojecten van hun kant, maakten duidelijk dat de bottleneck niet altijd vanuit een gebrek aan middelen komt, maar ook soms vanuit een gebrek aan juridische of technische expertise.
Ook rond andere geïntegreerde openruimte-thema’s vormden we nieuwe coalities, voornamelijk in het kader van het Open Ruimte Platform, in 2014 opgericht samen met de Vlaamse Landmaatschappij (VLM), het Departement Omgeving, de Vereniging van Vlaamse Provincies (VVP) en de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG). Ondertussen ontstonden de programma’s Voedsel+Land+Schap, Grondzaken, Luwte-Oases, Op(en)ruimen, Landschapsparken en de Proeftuinen Droogte. Rond al die programma’s werden programmateams gevormd, die elk werken aan de afstemming en integratie van diverse beleidsdoelen, instrumenten en kennis om initiatieven op het terrein te ondersteunen. De publicatie Open Ruimte Werken werpt een constructieve terugblik op de opgebouwde ervaring en een kritische vooruitblik op de programmawerking als werkwijze voor de open ruimte in de komende jaren. Het Open Ruimte Platform is in die zin een experiment voor een nieuwe cultuur van werken, die niet alleen werkt aan wat al kan, maar tracht mogelijk te maken wat nodig is. Op naar nog veel Open Ruimte Werk!